ALEVİ GELENEĞİNDE “CEM EVİNİN” TARİHSEL KÖKENİ

[alevi-veysel]

Muhammed dinidir bizim dinimiz


Tarikat altında geçer yolumuz


Hem Cibril-i Emin’dir Rehberimiz


Biz Mü’miniz, Mürşidimiz Ali’dir Pir Sultan Abdal

Alevî örgütlenişi tarihsel süreçte farklı şekilde kendini göstermiştir. Geçmişten günümüze Alevî örgütlenişi, dergâhlar, tekkeler, zaviyeler, dernekler, vakıflar, cem ve kültür evleri şeklinde olmuştur. Günümüz Türkiye’sinde cem ve cem evi, hakkında çok konuşulan, tartışılan bir konu haline gelmiştir. Alevî ve Bektaşiler ritüellerini, adab ve erkân mekânı olarak geçmişte hizmet veren dergâh, tekke ve zaviyelerin; meydan evi veya meydan odası denilen kısımlarında icra etmişlerdir. Cumhuriyet döneminde tekke ve zaviyelerin kapatılmasıyla beraber Alevî ve Bektaşiler, cem ve diğer erkânlarını farklı mekânlarda yürütmüşlerdir. Aleviler 1970’lerden sonra, cem evi olarak adlandırdıkları mekânlarda adab ve erkânları- nı icra etmişlerdir. Bugün cem evi kavramı, cem evinin Alevî anlayışındaki yeri, cem evlerinin ibadethane statüsüne alınması değişik platformlarda tartışılmaktadır. Bu makalede İslam tarihi geleneği içinde ibadet edilen mekânlar, Alevî geleneğinde cem evi kurumunun tarihi geçmişi ve kurumsallaşması, cem evlerinin ibadethane statüsüne alınması konuları tartışılacaktır. Zaman zaman ülke gündemine konu olan Alevî din anlayışında "cem evlerinin statüsü" meselesine, belli bir tarihi-toplumsal bilgiye dayanarak yaklaşmaya çalışacağız


Giriş Günümüzde çeşitli platformlarda, Alevî örgütlenmesinin yeni mekânı olan cem ve kültür evleri üzerinde birçok tartışma yapıl- maktadır. Bu tartışmaların sebep olduğu karmaşa da göstermektedir ki Alevîliğe özgü bir müessese olan “cem evleri” üzerine bilimsel araştırmaların yapılmasının kaçınılmazlığı ortadadır. Alevilik ve Bektaşilikte cem ve cem erkânı söz konusu olunca, yapılan bilimsel çalışmaların çoğunluğu cem erkânının icra edilişi ve cem erkânının birey ve toplum üzerindeki etkileri hakkındadır. Çalışmamızı özgün kılan cem erkânının kökeni hakkındaki hipotezlerin topluca verilmesi, ayrıca tarihi ve kültürel özellikleri göz önünde bulundurularak cem evinin caminin mukabili olup olmayacağı, cem evinin ibadethane statüsüne alınıp alınmayacağı sorularına cevap vermesidir. Çalışmamızda tasavvufi yönü baskın olan Alevî geleneğinde cem ve cem evi kurumunun tarihsel geçmişi, kuruluş gerekçeleri ve yapılanma süreci anlatılacaktır. Cem; Arapçada toplanmak, bir araya gelmek, bir olmak, güçlü olmak anlamında kullanılmaktadır. Farsça “ibadet şekli, adet ve görenek” anlamlarına gelen ayin ile Arapça “topluluk, toplamak ve toplantı anlamındaki cem kavramlarının bir araya gelmesiyle oluşan Ayin-i cem, toplantı töreni ve cem töreni anlamına gelmekte olup Alevî/Bektaşilerin dede ve on iki hizmet sahiplerinin bir araya gelerek cemaatle yaptığı en önemli erkânı ifade eder. Cem, Kırklar Cemi, Erenler Cemi, Cem Ayini, Cem Erkânı, Muhabbet Cemi, Meydan Cemi, Mahşer Cemi, Cem Bezmi, Cem Töreni, Cem Ritüeli şeklinde ifade edilmektedir. Genel olarak cem ayininin bölümleri aşağıdaki gibidir. Geçmişte tekke, zaviye, dergâh, meydan odası vb. mekânlarda; günümüzde ise dernek, vakıf ve cem evlerinde bir araya gelen Alevî ve Bektaşi talipler, bekçinin önceden haber vermesiyle birlikte cem erkânı yapılacak yerde kadınlı-erkekli yüz yüze bakacak biçimde otururlar. “Cemlerde önemli bazı ritüeller on iki hizmet olarak, yine biraz da sembolik biçimde canlandırıp icra edilmektedir. Cem ayini, on iki imamı sembolize ettiğine inanılan on iki erkân/hizmetin yerine getirilmesiyle gerçekleşir. On iki hizmet, cem ritüelini meydana getirdiğinden her biri kutsal olarak kabul edilir ve bu hizmetler yerine getirilmediği zaman hem yapılan ritüelin gerçekleşmeyeceğine inanılır hem de yenen ve içilen hiçbir şeyin helal olmayacağına inanılır.Dolayısıyla on iki hizmet sahipleri toplandıktan sonra cem başlamadan dede veya baba günün önemine binaen canlarla yarım saat kadar sohbet eder; zakir ya da zakirler sazla deyiş, nefesler çalarlar. Süpürge çalınır, Post serilir, ceme başlamadan canların hepsi birbirinden helallik alır; sorunlar çözülür. Daha sonra on iki hizmet sahiplerine duaları yaptırılır. Çerağ uyandırılır, ibrikçi tarikat abdesti aldırır, (bütün bunlarda Kuran ayetleri okunur). Kurban ve lokma duaları dede tarafından yapılır. Cem mühürlenir dua yapılır. Üç duvazimam okunur, dua edilir. Üç tevhid çekilir, dua edilir (canlar burada secdedirler), miraçlama okunur, kırklar semah yapılır. Saki suyu dağıtır ve mersiye faslı başlar, daha sonra tığlanan kurbanın etinden yapılan lokmalar gelen canlara dağıtılır. Dualar eşliğinde çerağı söndürülür ve cem bitirilir